Έθιμα Θεοφανείων στην Ελλάδα και από πού κρατά η σκούφια τους;

Γράφει η ΓΕΩΡΓΙΑ ΓΟΥΛΑ, Συγγραφέας

Την ημέρα των Θεοφανείων, των Φώτων, στους Ορθοδόξους ιερούς ναούς ψάλλεται με προσήκοντα σεβασμό η ακολουθία των μεγάλων Ωρών και στη συνέχεια λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός, σε όλη την Ελλάδα ψάλλονται τα κάλαντα! Το αγιασμένο νερό του Ιορδάνη ποταμού ραίνει κάθε σπίτι, κάθε πόλη και χωριό, ζώα και αγρούς, καθαγιάζεται η Φύσις όλη!

Τα Άγια Θεοφάνεια για τον λαό μας είναι μεγάλη Δεσποτική γιορτή, παραλληλίζεται με το Άγιο Πάσχα, το Άγιο πέρασμα, έτσι τα Θεοφάνεια έχουμε την πρώτη φανέρωση του Αγίου Πνεύματος, κατά τη βάπτιση του Ιησού εν Ιορδάνη ποταμό, όπου τη στιγμή εκείνη εμφανίστηκε σε μορφή περιστεριού ο μοναδικός αληθινός Τριαδικός Θεός, πλημμυρισμένος από Άγιο Φως! Γι’ αυτό και κατά τη διάρκεια της ρίψης του Τιμίου Σταυρού από τον ιερέα στα καθαγιασμένα νερά, αφήνουν να πετάξουν ελεύθερα συμβολικά τρία λευκά περιστέρια.
Το νερό ήδη από την αρχαία Ελλάδα λειτουργούσε ως σύμβολο εξαγνισμού και κάθαρσης, όπου στα «Επιφάνεια», στην πεποίθηση δηλαδή των Αρχαίων Ελλήνων ότι το νερό έχει ζωογόνο δύναμη και σημασία, συμβολίζει το πέρασμα στη νέα καθάρια ζωή, απαλλαγμένη από κάθε μολυσματικό στοιχείο.
Η γιορτή, λοιπόν, των δικών μας Θεοφανείων παρουσιάζει μια συσχέτιση μια συνάφεια, με την γιορτή που πραγματοποιούνταν στην Αρχαία Ελλάδα, όπως αυτή των «Καλλυντηρίων» και των «Πλυντηρίων», γιορτές αφιερωμένες προς τιμήν της θεάς Αθηνάς, η μια αφορούσε την καθαριότητα του ναού της και το πλύσιμο του ξύλινου αγάλματος της θεάς, καθώς και των ιερών σκευών, όπου μεταφέρονταν από την Αθήνα στον Πειραιά και συγκεκριμένα στο Φάληρο όπου πραγματοποιούνταν μια αμιγώς καθαρτήριος τελετή ως προς την ανανέωση των ιερών δυνάμεων, κάτι αντίστοιχο με τη δική μας Ορθόδοξη χριστιανική γιορτή των Θεοφανείων όπου παίρνουν τις Άγιες Εικόνες και τις «ξεπλένουν» στο πλησιέστερο ποτάμι, λίμνη ή θάλασσα πολλών ελληνικών χωριών.
Όπως για παράδειγμα στο νησί της Λέσβου, το έθιμο αυτό αναβιώνει έντονα στις μέρες μας, οι γυναίκες παίρνουν θαλασσινό νερό από τα αγιασμένα νερά του ιερέα και με αυτό το νερό και με καθαρό πανί, καθαρίζουν τις εικόνες από το εικονοστάσι των σπιτιών τους.
Συγκεκριμένα, στη Μακεδονία και στη Θράκη το έθιμο των Ραγκουτσαρίων, των Αράπηδων, των Φωταράδων, των κουδουνοφόρων, έθιμα μεταμφιέσεων με κάπες από προβιές ζώων, με μουτζουρώματα στο πρόσωπο, κουδούνια ώστε να ξορκίσουν, να εξαγνίσουν, να απομακρύνουν το κακό πνεύμα και να ενισχύσουν την ευγονία των ανθρώπων και την καλή σοδειά.
Οι ρίζες όλων αυτών των εθίμων βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στις τελετές του Διονύσου.
Στην Ήπειρο, για παράδειγμα, όσα κακά πνεύματα δεν είχαν φύγει στη γιορτή των Φώτων τα ξόρκιζαν, τα εξιλέωναν μια και καλή με φωτιές, τις γνωστές «τζαμάλες» τη γιορτή τ’ Αγιαννιού!
Επίσης η φωτιά και εδώ λειτουργεί ως εξαγνιστικό μέσο.
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας η στάχτη του Δωδεκαημέρου και συγκεκριμένα η πρώτη αυτή του Χριστόξυλου μέχρι και των Φώτων συγκεντρώνεται και σκορπίζεται στο κατώφλι των σπιτιών στα κτήματα και στους αγρούς, ώστε να εκδιωχθούν τα κακά πνεύματα οι γνωστοί σε όλους μας «καλικάντζαροι». Στην Κρήτη, παραμονή των Φώτων, φτιάχνουν τα «φωτοκόλλυβα» είναι φαγητό φτιαγμένο από πολλά είδη οσπρίων, τα πολυσπόρια. Το φαγητό αυτό το σκόρπιζαν παντού στο σπίτι και στα κτήματα για την καλή ευφορία και σοδειά.
Σε όλη την Ελλάδα ο εκκλησιασμός των Θεοφανείων ολοκληρώνεται με την πόση του Αγιασμού, αλλά και το γέμισμα μπουκαλιών και τη διατήρηση του καθ’όλη τη διάρκεια του χρόνου.
Τα περισσότερα λοιπόν έθιμα των Θεοφανείων έχουν έντονο καθαρτικό, εξαγνιστικό χαρακτήρα. Καθαρίζεται η γη κυρίως με το νερό που έρχεται να λειτουργήσει ως το κυριότερο μέσο εξαγνισμού – από τα κακά πνεύματα και την κακή ενέργεια αυτών – άσπιλος λοιπόν και αμόλυντος ο ερχομός του νέου έτους!
«Σήμερα τα Φώτα και ο Φωτισμός, η χαρά μεγάλη κι ο Αγιασμός»! Καλή χρονιά γεμάτη Φως! Και του χρόνου!