Ήθη και έθιµα της Καθαράς ∆ευτέρας!

 Ο πατέρας της
ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης, υποστηρίζει ότι η λέξη προέρ-
χεται από το λατινικό «cuuiulus», που
σηµαίνει αφθονία, αλλά και τέλος. Τα
κούλουµα εκφράζουν, δηλαδή, τον
επίλογο της Αποκριάς και παράλληλα
την έναρξη της περιόδου της Σαρακοστής (σαράντα ηµέρες για το
Πάσχα).

Μια άλλη πιθανή θεωρία θέλει τα
κούλουµα να προέρχονται από την,
επίσης λατινική, λέξη «columna» – που
σηµαίνει κίονας, κολώνα κι αυτό γιατί
οι Αθηναίοι συνήθιζαν να γιορτάζουν
την Καθαρή ∆ευτέρα στις «κολώνες»,
δηλαδή στις Στήλες του Ολυµπίου
∆ιός, χωρίς φυσικά να ξεχνούν να πάρουν µαζί τους το χάρτινο σύνεργο
του υπαίθριου παιχνιδιού, που τελικά
επικράτησε ως έθιµο.
Η Καθαρά ∆ευτέρα ονοµάστηκε
έτσι από τον χριστιανικό λαό και σηµαίνει πνευµατική και σωµατική «κά-
θαρση».

Σηµατοδοτεί την έναρξη
της Σαρακοστής και παράλληλα το
τέλος της Αποκριάς. Πήρε την ονοµασία της από τους Χριστιανούς,
γιατί µε την έναρξη της νηστείας
«καθαρίζονταν» πνευµατικά και σωµατικά. Η νηστεία διαρκεί για 40
µέρες, όσες ήταν και οι µέρες νη-
στείας του Χριστού στην έρηµο. Επίσης, µια άλλη εκδοχή είναι πως
ονοµάστηκε έτσι επειδή οι νοικοκυρές καθάριζαν τα σκεύη τους όλη
µέρα από το φαγοπότι της αποκριάς.

Την Καθαρά ∆ευτέρα συνηθίζεται
να τρώµε λαγάνα (άζυµο ψωµί που
παρασκευάζεται µόνο εκείνη τη
µέρα), ταραµά και άλλα νηστίσιµα
φαγώσιµα, κυρίως λαχανικά, όπως
και φασολάδα χωρίς λάδι. Επίσης,
συνηθίζεται το πέταγµα χαρταετού.
Όλη η Ελλάδα, απ’ άκρη σ’ άκρη,
υποδέχεται τη Σαρακοστή µε τα δικά
της ξεχωριστά έθιµα.

• Το έθιµο του Αγά µε ρίζες
στην Τουρκοκρατία – αναβιώνει στα
Μεστά και στους Ολύµπους της
Χίου. Ο Αγάς, αυστηρός δικαστής,
δικάζει και καταδικάζει µε χιούµορ
και πειράγµατα τους θεατές του εθί-
µου. Πρόκειται για ένα ιδιότυπο δι-
καστήριο, από το οποίο δε γλιτώνει
κανείς, χωρίς να καταβάλει πρό-
στιµο!

Το έθιµο του Αγά έχει τις ρίζες
του στην Τουρκοκρατία και ανάγεται
γύρω στο 1830-1840. Γεννήθηκε από
την αγανάκτηση των Χιωτών απέ-
ναντι στη συµπεριφορά των Τούρ-
κων καδήδων, των δικαστών, που
τιµωρούσαν τους Χιώτες µε την
πρώτη ευκαιρία. Στο έθιµο, όπως και
στα περισσότερα αποκριάτικα έθιµα,
έχουν προστεθεί και ∆ιονυσιακά
στοιχεία, µασκαρέµατα και σατυρικά
τραγούδια, ενώ στο τέλος της ηµέ-
ρας, ο Αγάς οδηγείται στην πυρά.

• Βόνιτσα, το έθιµο του «Αχυρέ-
νιου Γληγοράκη». Ο Γληγοράκης λέ-
γεται ότι ήταν ψαράς και
απαρνήθηκε τη θάλασσα ψάχνοντας
τη µοίρα του στη στεριά. Οι σηµερι-
νοί ψαράδες της Βόνιτσας καταδικά-
ζουν αυτήν του την πράξη και κάθε
τέτοια µέρα τον τιµωρούν. Φτιά-
χνοντας λοιπόν έναν αχυρένιο ψαρά,
τον δένουν σ’ ένα γάιδαρο και τον
γυρνούν σε όλο το χωριό. Όσο
περνά η µέρα στήνουν µεγάλο γλέντι
µε τραγούδι και χορό και στη συνέ-
χεια ρίχνουν τον καηµένο τον Γληγο-
ράκη σε µια βάρκα που φλέγεται στ’
ανοιχτά.

 • Ο «Βλάχικος Γάµος» της Θήβας.
Το έθιµο αυτό χρονολογείται από το
1830 και έχει να κάνει µε τα προξε-
νιά που γίνονταν τότε. Σήµερα πραγ-
µατοποιείται παραδοσιακά µε το
ξύρισµα του γαµπρού και το στόλι-
σµα της νύφης η οποία στην πραγ-
µατικότητα είναι άνδρας! Παράλ-
ληλα όλοι οι παρευρισκόµενοι γιορ-
τάζουν τα Κούλουµα µε σατιρικά
τραγούδια και πολύ χορό.

 • Το έθιµο των Μουντζούρηδων
στον Πολύσιτο της Βιστωνίδας.
Εδώ η προετοιµασία ξεκινά από την
προηγούµενη µέρα µε την παρα-
σκευή της παραδοσιακής Λαγάνας
και το βράσιµο της φασολάδας από
τις γυναίκες του χωριού, για να προ-
σφέρουν στους επισκέπτες τους την
επόµενη µέρα. Τους επισκέπτες τους
περιµένει µια έκπληξη, αφού τους
υποδέχονται δύο µεταµφιεσµένοι οι
οποίοι προσπαθούν να τους µουν-
τζουρώσουν µε την καπνιά από το
καζάνι που έβραζε η φασολάδα έτσι
ώστε όλοι να γιορτάσουν την Κα-
θαρή ∆ευτέρα µασκαρεµένοι!

 • Το έθιµο του αλευροµουτζου-
ρώµατος συναντάµε και στο Γαλα-
ξίδι, µε τους καρναβαλιστές να
χορεύουν κυκλωτούς χορούς αλευ-
ρωµένοι και µουτζουρωµένοι!

• Στην Αλεξανδρούπολη, ένας κά-
τοικος µεταµφιέζεται σε Μπέη και
περιδιαβαίνει την πόλη µοιράζον-
τας ευχές για το καλό.

• Σε πολλά χωριά της Κέρκυρας
αναβιώνει ο παραδοσιακός χορός
των Παπάδων. Το χορό σέρνουν πρώτοι οι παπάδες και ακολουθούν
οι γέροντες του χωριού.

• Στο Λαϊκό ∆ικαστήριο Ανήθικων
Πράξεων στην Κάρπαθο ανταλλάσ-
σονται απρεπείς χειρονοµίες µε-
ταξύ των θεατών, και γι’ αυτό
οδηγούνται στο «δικαστήριο» από
τους Τζαφιέδες (χωροφύλακες),
προς απονοµή δικαιοσύνης από τους
σεβάσµιους του νησιού.

 • Σε όλη σχεδόν την Ελλάδα και
σε διάφορες παραλλαγές – το χορευτικό δρώµενο, το λεγόµενο Γαϊτανάκι, έθιµο που έφεραν µαζί τους
οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, ξεσηκώνει µικρούς και µεγάλους.

 • Του Κουτρούλη ο Γάµος στη
Μεθώνη. Η αναβίωση ενός πραγµα-
τικού γάµου που άφησε εποχή κατά
τον 14ο αιώνα, η οποία γίνεται κάθε
Καθαροδευτέρα µε έντονη σατυρική
διάθεση και πειράγµατα για τη νύφη.

 • Η αναβίωση ενός αγροτικού
καρναβαλιού στη Νέδουσα, στη
νότια Πελοπόννησο, όπου οι επισκέπτες συµµετέχουν ενεργά σε ένα αρ-
χαίο τελετουργικό για ευηµερία και
γονιµότητα.

• Το «Μπουρανί» του Τυρνάβου.
Στον Τύρναβο της Λάρισας αναβιώνει η γιορτή του φαλλού που συµβο-
λίζει την αναπαραγωγή και τη
γονιµότητα. Αποµεινάρι των βακχι-
κών εορτασµών είναι και το «Μπουρανί». Την Καθαρά ∆ευτέρα οι
ντόπιοι τιµούν το θεό της βλάστησης
και της γονιµότητας πίνοντας, τραγουδώντας, χορεύοντας, κρατώντας
ψεύτικους φαλλούς και τρώγοντας
το «Μπουρανί», το µυητικό έδεσµα!
Το µπουρανί είναι µια αλάδωτη χορτόσουπα από τσουκνίδες και σπα-
νάκι, την οποία φτιάχνουν οι άντρες
στο δρόµο και την καταναλώνουν µε
συνοδεία άσεµνων τραγουδιών και
τολµηρών χειρονοµιών.

• Κάρυστος: Το αποκριάτικο
έθιµο του «Μακαρούνα». Σύµφωνα
µε την παράδοση ο «Μακαρούνας»
ήταν ένας άντρας µε πολύ ανεπτυγµένη σεξουαλική δράση που προφα-
νώς οφείλονταν σε ανάλογες
ικανότητες. ∆εν άφηνε καµία γυναίκα
παραπονεµένη. Όλες είχαν περάσει
από τα χέρια του. Ανύπαντρες, παν-
τρεµένες, χήρες και ζωντοχήρες,
νέες, µεσόκοπες και γριές κι όλες
είχαν να λένε µόνο καλά λόγια για τις
επιδόσεις του. Ήρθε όµως η τελευ ταία Κυριακή της αποκριάς όπου
σύµφωνα µε τα έθιµα της Καρύστου
φτιάχνουν ζυµαρικά (µακαρούνες).
Ο «Μακαρούνας» έφαγε τόσο πολύ
που έσκασε. Μέγας θρήνος ανάµεσα
στο γυναικείο πληθυσµό. Κάθε Καθαρή ∆ευτέρα λοιπόν µια οµάδα από
καρναβαλιστές φτιάχνει το πτώµα
του «Μακαρούνα», ένα σκιάχτρο µε
παλιά ρούχα. Αφού ετοιµάσουν τον
νεκρό ετοιµάζονται και οι «γυναίκες»
που θα τον µοιρολογήσουν. Ακολου-
θούν την ποµπή στην οποία προ-
ηγείται ο παπάς και οι ψαλτάδες που
ψέλνουν νεκρώσιµα µεν, αλλά πα-
ραλλαγµένα µε πολύ καυστικό
τρόπο, πίνοντας και οδυρόµενοι. Στη
συνέχεια στήνεται τρικούβερτο
γλέντι. Χορεύουν κρατώντας το
«νεκρό» ψηλά και πίνοντας µέχρι τε-
λικής πτώσεως.

• Στην Αµοργό αναβιώνει το
έθιµο του «Καπετάνιου». Το πρωί
της Τυρινής οι νέοι, ντυµένοι µε βρά-
κες µε ζωνάρι στη µέση, µε τραγιά-
σκες και παραδοσιακά γιλέκα
διακοσµηµένα χιαστί µε χρωµατιστές
κορδέλες, παίρνουν τον δρόµο για
την εκκλησία της Παναγίας την Επα-
νοχωριανής. Οι νέοι αυτοί συνο-
δεύονται από οργανοπαίχτες που
τραγουδούν µαντινάδες και τον
«Αποκριανό»: «Πέρασαν οι αποκριές
πάνε και οι τυρινάδες…» Η επιλογή
του «Καπετάνιου» γίνεται από τον
παπά του χωριού, ο οποίος ρίχνει
ψηλά στον αέρα τον «γιλεό» (είδος
άµφιου) και αυτός που τον αρπάζει
γίνεται ο «Καπετάνιος». Κατά τη
διάρκεια της αναπαράστασης ο νέος
που επιλέγεται ή που επεδίωκε να
γίνει «Καπετάνιος» µπορεί να φανε-
ρώσει τον πραγµατικό του έρωτα ή
να προδώσει µια κρυφή αγάπη

• Στα χωριά της Νάξου επιβιώ-
νουν ακόµη πανάρχαια στοιχεία της
∆ιονυσιακής λατρείας. Την «Κρεα-
τινή» Κυριακή εµφανίζονται στους
δρόµους οι «Κουδουνάτοι», νέοι µε
προσωπίδες, οι οποίοι φορούν κάπα
µε κουκούλα και έχουν µια σειρά από
κρεµασµένα κουδούνια γύρω από τη
µέση και από το στήθος. Γυρνούν χο-
ρεύοντας το χωριό κάνοντας θό-
ρυβο και προκαλούν µε άσεµνες
εκφράσεις. Την Καθαρά ∆ευτέρα
βγαίνουν στους δρόµους οι «φου-
στανελλάτοι», νέοι χωρίς προσωπί-
δες και γιορτινά στολισµένοι οι
οποίοι παίζουν βιολί.

 • Το κάψιµο του Τζάρου στην
Ξάνθη. Το έθιµο αυτό το έφεραν οι
πρόσφυγες από το Σαµακώβ της Ανατολικής Θράκης και αναβιώνει κάθε
χρόνο από τους κατοίκους του συνοι-
κισµού, ο οποίος βρίσκεται στη γέ-
φυρα του ποταµού Κόσυνθου. Ο
Τζάρος ή Τζάρους, σύµφωνα µε την
τοπική παράδοση, ήταν ένα κατα-
σκευασµένο ανθρώπινο οµοίωµα το-
ποθετηµένο πάνω σε ένα σωρό από
πουρνάρια. Την τελευταία Κυριακή
της Αποκριάς καιγόταν σε κέντρο
αλάνας, πλατείας ή σε υψώµατα για
να µην έχουν το καλοκαίρι ψύλλους.
Η ονοµασία «Τζάρος» προήλθε από
τον ιδιόρρυθµο ήχο που δηµιουρ-
γούσε η καύση του θάµνου
«τζ,τζ,τζ…». Μετά την ολοκλήρωση
του εθίµου, ακολουθεί ένα φαντα-
σµαγορικό θέαµα µε πυροτεχνήµατα.

φωτο:AFP/VISUALHELLAS.GR)