Περί αποστήθισης – γράφει ο Γιώργος Πένταρης

Αφορμή για το άρθρο ήταν μια εκπομπή στο ραδιόφωνο όπου οι παρουσιαστές αποκήρυσσαν μετά βδελυγμίας την αποστήθιση στα Ελληνικά σχολεία. Σίγουρα, φίλοι αναγνώστες, θα έχετε ακούσει πολλές κατηγορίες εναντίον του εκπαιδευτικού μας συστήματος και μεταξύ αυτών ότι οι μαθητές κάνουν αποστήθιση της διδακτέας ύλης, χωρίς να αναπτύσσουν την κριτική τους σκέψη. Πόσες φορές δεν το έχουμε ακούσει αυτό το επιχείρημα από αριστερούς κυρίως θιασώτες της ήσσονος προσπάθειας; Πριν την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Γ. Ράλλη που κατάργησε την καθαρεύουσα και έφερε την δημοτική (ή δημοτικιά για τους αριστεριστές και λαϊκούς αγωνιστές), η αποστήθιση ήταν ένα σημαντικό μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας και όλοι οι μέχρι την πρώτη μεταρρύθμιση του ΠΑΣΟΚ μαθητές θα θυμούνται πραγματικά το μέγα πρόβλημα της αποστήθισης των ποιημάτων.

Θυμάμαι και από τις μέρες μου ότι κάθε βδομάδα έπρεπε να μάθουμε ένα ποίημα απ’ έξω και να το πούμε στην τάξη και όρθιοι μάλιστα. Πολλοί σήμερα θα κατηγορήσουν αυτή την διαδικασία ως σκληρή – για να μην πω φασιστική. Αν το δούμε όμως από την σωστή, κατά τη γνώμη μου πλευρά, έχουμε τα εξής οφέλη: Πρώτον, ο μαθητής ασκούνταν στο να θυμάται κι αυτό είναι σημαντικό σε όλη την ζωή του ανθρώπου. Δεύτερον, ο μαθητής λέγοντας απ’ έξω το ποίημα και όρθιος μάλιστα, εξέθετε τον εαυτόν τους σε ένα μικρό ακροατήριο που στην ουσία όλοι οι συμμαθητές του ήταν εκ των πραγμάτων κριτές. Αυτό έδινε στο παιδί ψυχική δύναμη και θάρρος να αντιμετωπίσει μελλοντικά στη ζωή του θετικά ή αρνητικά ακροατήρια. Σήμερα, επειδή αυτό έχει καταργηθεί από τους «μοντέρνους» μεταρρυθμιστές, πολλοί γονείς που θέλουν τα παιδιά τους να έχουν έκθεση απέναντι σε ακροατήριο, να μπορούν δηλαδή να μιλήσουν με ευφράδεια απέναντι σε μια ομάδα ανθρώπων, τα στέλνουν σε διάφορες σχολές ή θεατρικές ομάδες μόνο και μόνο για να μπορούν να αρθρώσουν ένα ολοκληρωμένο και με λογική σκέψη λόγο.
Μας λένε οι πολέμιοι της αποστήθισης ότι τα παιδιά παπαγαλίζουν και δεν αποκτούν στο σχολείο κριτική σκέψη. Είναι πολύ σωστό από τη μια πλευρά να αποκτούν οι μαθητές, οι μελλοντικοί πολίτες, κριτική σκέψη, αλλά είναι λάθος να προσπαθούμε να καταργήσουμε την αποστήθιση. Η αποστήθιση είναι μέρος της μαθησιακής διαδικασίας και είναι προαπαιτούμενο για να αποκτηθεί η κριτική σκέψη, που θα επιτρέψει στον μελλοντικό πολίτη να διαμορφώνει ανεξάρτητα την γνώμη του και να μπορεί να αποφασίζει για τα της ζωής του και της κοινωνίας χωρίς έξωθεν επηρεασμούς.
Οι υποστηρικτές της κριτικής σκέψης χωρίς αποστήθιση είναι οι θιασώτες μιας παιδείας της ήσσονος προσπάθειας όπως είναι η σημερινή. Ας πάρουμε μερικά παραδείγματα και το πρώτο από τα μαθηματικά.
Αν ένας μαθητής δεν αποστηθίσει το Πυθαγόρειο Θεώρημα δεν θα μπορέσει ποτέ να λύσει μια σχετική άσκηση που απαιτεί κριτική σκέψη. Και ποτέ δεν θα μπορέσει να λύσει μια οποιαδήποτε άσκηση γεωμετρίας αν δεν έχει αποστηθίσει τα αξιώματα του Ευκλείδη. Πάνω στα αξιώματα του Ευκλείδη, με αποστήθιση πρώτα και κριτική και επαγωγική σκέψη μετά, χτίστηκε όλο το οικοδόμημα της Γεωμετρίας και Στερεομετρίας.
Δυστυχώς σήμερα – και κρίμα για το εκπαιδευτικό μας σύστημα – έχει σχεδόν καταργηθεί μια καθαρή Ελληνική θεωρητική και πρακτική επιστήμη που σε όλα τα σχολεία του εξωτερικού διδάσκεται. Για παράδειγμα οι εισαγωγικές στις σχολές αρχιτεκτονικής του Βελγίου, που γνωρίζω πολύ καλά, απαιτούν να δώσουν εισαγωγικές σε όλη την ύλη της Γεωμετρίας και Στερεομετρίας. Εδώ την καταργήσαμε, καταργήσαμε την επιστήμη και το μάθημα που κατ’ εξ’οχήν προάγει την κριτική σκέψη του ατόμου.
Πάμε σε ένα άλλο θέμα που σχετίζεται με την φιλοσοφία. Καταργήθηκε από τα σχολεία η τυπική λογική του Αριστοτέλη. Αν εμείς οι Έλληνες δεν μαθαίνουμε για τους αρχαίους Έλληνες, πώς θα απαιτήσουμε από τους άλλους λαούς να υποστηρίξουν τα αρχαία Ελληνικά; Πώς θα προστατεύσουμε την Ελληνική σκέψη από την επίθεση που δέχεται στα Αμερικάνικα πανεπιστήμια από την πολιτική ορθότητα;
Στα σεμινάρια υπολογιστών που παραδίδω σε προσωπικό επιχειρήσεων, κανένας «δεν έχει μυρουδιά», όπως λέμε, από την αρχή «της του τρίτου αποκλίσεως» του Αριστοτέλη που σε αυτήν στηρίζεται όλη η σημερινή επιστήμη των υπολογιστών. Είναι κρίμα για το Ελληνικό σχολείο και για τους διδάσκοντες επειδή κατά την γνώμη μου και αυτοί φέρουν μεγάλη ευθύνη. Άλλο παράδειγμα από την γλώσσα μας. Πώς θα γίνει να μάθει ο μαθητής να γράφει σωστά (γραμματική και συντακτικό) αν δεν έχει αποστηθίσει τους κανόνες τους; Πώς με κριτική σκέψη χωρίς να γνωρίζει τους κανόνες π.χ. ρήμα, υποκείμενο, αντικείμενο κτλ θα μπορεί να καταλάβει ένα κείμενο ή να αναπτύξει τις ιδέες του με τον γραπτό λόγο; Αυτό εξηγεί γιατί οι Έλληνες μαθητές πατώνουν στην αξιολόγηση της PISA, την οποία αποκηρύσσουν οι καθηγητές γιατί αποκαλύπτει και την δική τους ευθύνη. Πώς ο μαθητής θα αναλύσει ένα λογοτεχνικό κείμενο αν δε έχει αποστηθίσει το ίδιο το κείμενο ώστε στο μυαλό του να φτιάξει μια συνολική εικόνα του θέματος και να το συνδυάσει με άλλα θέματα που πρέπει ήδη να έχει αποστηθίσει; Σκεφτείτε το, διαφορετικά δεν γίνεται. Ακόμη έχουμε και το θέμα της έκθεσης. Σήμερα το γράψιμο μιας έκθεσης και δη στις εισαγωγικές έχει φτάσει στο ζενίθ της τυποποίησης -αποστήθισης από τα φροντιστήρια, τα οποία όντως προάγουν την αποστήθιση. Έκθεση γράφει ο μαθητής μόνο αν έχει διαβάσει λογοτεχνία Ελληνική και ξένη, έχει διαβάσει τον πολιτικό τύπο, φιλολογικά περιοδικά κτλ.
Πολλοί διαφημίζουν το Φινλανδικό σύστημα εκπαίδευσης, αλλά ξεχνούν να μας πουν ότι αυτό στηρίζεται σε μια κουλτούρα πειθαρχίας που εμείς δεν έχουμε, συλλογικής νοοτροπίας, υψηλό κοινωνικό status και κοινωνικό κύρος των εκπαιδευτικών, το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης του διδακτικού προσωπικού, οι πολύ καλές αμοιβές και ο παιδαγωγικός συντηρητισμός (από καθ’έδρας διδασκαλία) που εδώ έχει ριχθεί στο πυρ το εξώτερον από τον σχολικό συνδικαλισμό καθηγητών και μαθητών.
Εδώ μια απόπειρα σοβαρής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης που έγινε με τον Αρσένη το 1997 – 1998 πολεμήθηκε όσο καμιά άλλη, αλλά ανέδειξε έναν δραστήριο τότε μαθητή που έγινε Πρωθυπουργός της χώρας. Τον κ. Τσίπρα εννοώ. Η μεταρρύθμιση Αρσένη προσπάθησε να επιλύσει χρονίζοντα θέματα στην παιδεία όπως κατάργηση δεσμών και νέο σύστημα εισαγωγής σε ΑΕΙ και ΤΕΙ, κατάργηση επετηρίδας, δια βίου εκπαίδευση, αξιολόγηση, σχολική γνώση, σχολικές βιβλιοθήκες, παιδαγωγική προετοιμασία καθηγητών και ως ήταν αναμενόμενο προκάλεσε συγκρούσεις με ισχυρές ομάδες συμφερόντων (συνδικάτα εκπαιδευτικών, κόμματα, μαθητές).
Αν ρίξουμε μια ματιά στα αποτελέσματα PISA και στις χώρες που διατηρούν το σύστημα αποστήθισης θα δούμε ότι οι χώρες που πρώτευσαν ήταν οι Κίνα, Σιγκαπούρη, Ιαπωνία, Εσθονία, Φινλανδία που έγραψα πιο πάνω και Ιρλανδία. Βλέπουμε δηλαδή ότι η πράξη ανατρέπει διάφορες αμφιβόλου αξιοπιστίας έρευνες σχετικά με την αποστήθιση.
Καταλήγοντας και θέλοντας να βάλω τα πράγματα στην θέση τους, δεν ισχυρίζομαι ότι η αποστήθιση θα πρέπει να είναι η μοναδική μέθοδος διδασκαλίας. Η αποστήθιση θα πρέπει να προηγείται της κριτικής σκέψης, η οποία μέσω ασκήσεων, ατομικών και ομαδικών εργασιών θα επιφέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα στην μάθηση. Όποιος απορρίπτει την αποστήθιση ως μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι το ίδιο με τους ΚΝΙΤΕΣ της δεκαετίας του 1980 που λέγανε «όχι στην εντατικοποίηση των σπουδών» για να έχουν χρόνο οι φοιτητές να κολλάνε αφίσες πολιτικού περιεχομένου και φτάσαμε στο σημερινό πανεπιστήμιο.
Κοιτάξτε την επόμενη άσκηση μαθηματικών. «Αν α, β και γ αντιπροσωπεύουν τα μήκη των πλευρών τριγώνου να αποδειχτεί ότι:
β(α+β-γ)/(α+β)2>γ(α-β+γ)/(α+γ)2. Αν δεν έχουμε αποστηθίσει την θεωρεία για τις σχέσεις των πλευρών του τριγώνου δεν πρόκειται να λύσουμε αυτή την άσκηση. (Από το βιβλίο του μεγάλου μαθηματικού του Πύργου Λάμπρου Τσίκα, που πολλές από τις ασκήσεις και θεωρεία διδαχτήκαμε στο γυμνάσιο – λύκειο).

* Φωτογραφία: «Η Αποστήθιση» του μεγάλου Έλληνα ζωγράφου Νικολάου Γύζη